H νέα φάση στα ελληνοτουρκικά ζητήματα θέτει και νέα ερωτήματα ως προς τη διεξαγωγή των σχετικών διαπραγματεύσεων. Στο εγγύς ιστορικό παρελθόν, στην ευρύτερη περιοχή μας, έχουν διεξαχθεί ανάλογες διαπραγματεύσεις στις οποίες μπορούμε να ανατρέξουμε ως προς το δέον ή το μη δέον γενέσθαι στα καθ’ ημάς κρίσιμα διακυβεύματα
Ο Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris1) Distinguished Visiting Professor, Hellenic American University
Η παλαιστινιακή αστοχία
}Ο καθηγητής, πρώην πρέσβης, Michel Foucher συνδυάζει τη γεωπολιτική θεωρία με τη διπλωματική πράξη. Στο πρόσφατο βιβλίο του «Conseiller le prince. Α la lumière de la géographie politique» συγκεντρώνει άρθρα και εμπιστευτικές αναφορές, σχετικά με τα μεγάλα γεωπολιτικά ζητήματα που απασχόλησαν τη Γαλλία. Στο κεφάλαιο «Ισραήλ – Παλαιστίνη» παραθέτει και σχολιάζει την εμπιστευτική αναφορά (3/12/1998), προϊόν της αποστολής του στο Ισραήλ, την οποία απηύθυνε στον Hubert Védrine για να σταθμίσει τις προοπτικές της ειρηνευτικής διαδικασίας. «Η απουσία συγκεκριμένης γεωγραφικής σκέψης… υπήρξε επί πολύ η αδυναμία του εθνικού παλαιστινιακού κινήματος το οποίο λειτουργούσε με μεγαλύτερη άνεση όταν αναφερόταν στον “αραβικό κόσμο” και στην παγκόσμια σκηνή από την οποία ανέμενε μίαν αναγνώριση». Παραθέτει, επίσης, τον τίτλο ενός άρθρου της «Guardian» (22/10/1998), σχετικό με τη συμφωνία Wye River: The Palestinian leader has been outwitted by Israeli mapmakers.
Πολλά από τα σημερινά προβλήματα προέρχονται από την ασυμμετρία στην αντίληψη των γεωγραφικών και χαρτογραφικών διακυβευμάτων ανάμεσα στους Ισραηλινούς και τους Παλαιστινίους. Εξαιτίας αυτής της ανισορροπίας, οι Παλαιστίνιοι απέτυχαν να θέσουν τις βάσεις για μίαν εδαφική κατάσταση, ευνοϊκή για τη δημιουργία παλαιστινιακού κράτους. Αντιθέτως, οι Ισραηλινοί, χάρη στη γεωγραφική και χαρτογραφική τους υπεροχή, προώθησαν δεδομένα τα οποία κατέστησαν τη συγκρότηση μιας παλαιστινιακής εδαφικής οντότητας εξαιρετικά προβληματική. Επιβεβαιώθηκε και πάλι η καθοριστική σημασία της Γεωγραφίας και της Χαρτογραφίας. Είχε ήδη αναδειχθεί κατά τις διαπραγματεύσεις μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οποίες καθόρισαν τον ευρωπαϊκό πολιτικό χάρτη.
Το Ισραήλ διαθέτει ισχυρή γεωγραφική παιδεία και αποτελεσματικούς χαρτογραφικούς μηχανισμούς. Οπως και η γαλλική, η ισραηλινή γεωγραφική σχολή διετήρησε την παράδοσή της, ακόμη και μετά την περιθωριοποίηση της επιστήμης αυτής στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Παραλλήλως, το Κράτος του Ισραήλ φρόντισε να αναπτύξει τις χαρτογραφικές του υπηρεσίες και να εμπλουτίσει τα αντίστοιχα αρχεία, χάρη στα οποία θεμελιώνει τις διεκδικήσεις του.
Υπεροπλία των Ισραηλινών
Οι Παλαιστίνιοι διέθεταν λιγοστά εφόδια για να αντιμετωπίσουν τη γεωγραφική και χαρτογραφική υπεροπλία των Ισραηλινών. Ομως, η αδυναμία τους δεν περιοριζόταν αποκλειστικά στην επιστημονική και τεχνική έλλειψη προετοιμασίας. Το κύριο μειονέκτημα συνίστατο στο ότι οι λίγοι Παλαιστίνιοι γνώστες των γεωγραφικών παραμέτρων ήταν τελείως παραγκωνισμένοι στις διαδικασίες για τον καθορισμό της παλαιστινιακής στρατηγικής. Η παλαιστινιακή ηγεσία, χωρίς γεωγραφική παιδεία, θεωρούσε τους Γεωγράφους και τους Χαρτογράφους ως τεχνικούς οι οποίοι απλώς θα εφήρμοζαν εκ των υστέρων κάποιες γενικές αρχές. Στο βιβλίο του Παλαιστινίου Γεωγράφου Khalid Tafakji, περιγράφεται και ο εκνευρισμός των ιθυνόντων όταν έρχονταν σε επαφή με τα δυσάρεστα εδαφικά διακυβεύματα.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο βιβλίο του Michel Foucher ρίχνουν νέο φως στη συζήτηση για το παλαιστινιακό ζήτημα, καθώς οδηγούν στις ρίζες των σημερινών αδιεξόδων. Σήμερα είναι προς το συμφέρον και του Ισραήλ να δημιουργηθεί ένα παλαιστινιακό κράτος, καθώς κάθε άλλη εξέλιξη οδηγεί σε συνεχή αστάθεια ή σοβαρά πολιτικά και ηθικά προβλήματα. Ομως, η προοπτική αυτή έχει υπονομευθεί από τις εδαφικές ρυθμίσεις τις οποίες επέβαλε η ισραηλινή γεωγραφική υπεροχή και απέτυχε να αποτρέψει η παλαιστινιακή γεωγραφική τύφλωση.
Η πικρή εμπειρία του παλαιστίνιου χαρτογράφου
O Khalil Tafakji, σημαντικός παλαιστίνιος ειδικός για τα γεωγραφικά ζητήματα, περιγράφει τη συνάντησή του με την ηγεσία του κινήματος στην Ιεριχώ (1995).
«Προσκαλώντας με στην Ιεριχώ, οι υπεύθυνοι του κινήματος ανέμεναν μια περιγραφή του εποικισμού στη Δυτική Οχθη. Για εμένα, όμως, ήταν η ευκαιρία να παρουσιάσω, χωρίς υπεκφυγές, την κατάστασή μας… Στην Ιεριχώ η ένταση ήταν χειροπιαστή. Ημουν όμως προετοιμασμένος. Είχα μια μοναδική ευκαιρία να βάλω τους χάρτες να ομιλήσουν και αισθανόμουν ότι είχα καθήκον να μην παρεμποδιστώ από… το πρωτόκολλο. Η πραγματικότητα επί του εδάφους ήταν δύσκολη και το μέλλον αβέβαιο… Ημουν παρών με την ιδιότητα του χαρτογράφου. Ενας απλός τεχνικός. Ομως, όσο προχωρούσα στην παρουσίασή μου τόσο πιο άκαμπτοι γίνονταν οι συνομιλητές μου. Ο… [Αραφάτ] κινούσε νευρικά τα πόδια του και μπορούσα να διακρίνω ένα ελαφρό τρέμουλο στα χείλη του. Θεώρησα καλό να διευκρινίσω ότι εκφραζόμουν με την ιδιότητα του χαρτογράφου. “Δεν γνωρίζω αν κάποιος σας υποσχέθηκε ότι θα αποκτήσετε ένα κράτος, αλλά σας μιλώ με βάση τους χάρτες και, αν μελετήσουμε τους χάρτες, δεν υπάρχει παλαιστινιακό κράτος… Δεν έχετε τίποτα”. “Οχι! Εχω ένα κράτος!” μου πέταξε με ένα ξηρό ύφος ο Αραφάτ. Φαινόταν πολύ σοκαρισμένος».
Khalil Tafakji και Stéphanie Maupas, 31º Nord, 35º Est. Chroniques géographiques de la colonisation israélienne, Paris,La Découverte, 2020
Michel Foucher
Γεωγράφος και διπλωμάτης, ο Michel Foucher υπήρξε καθηγητής Πανεπιστημίου από το 2007, με αντικείμενο την Εφαρμοσμένη Γεωπολιτική. Υπηρέτησε ως σύμβουλος του γάλλου υπουργού Εξωτερικών (1997-2002), επικεφαλής του Κέντρου Ανάλυσης και Πρόβλεψης του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών (1999-2002), ειδικός απεσταλμένος στα Βαλκάνια και στον Καύκασο (1999) και πρέσβης σε ειδική αποστολή για τα Ευρωπαϊκά Ζητήματα (2007). Διηύθυνε το τμήμα σπουδών στο Ινστιτούτο Ανώτατων Σπουδών Εθνικής Αμυνας από το 2010. Διατηρεί στενούς δεσμούς με την Ελλάδα, με συχνή παρουσία σε συνέδρια και άλλες επιστημονικές και διπλωματικές εκδηλώσεις. Από κοινού με τον καθηγητή Γιώργο Πρεβελάκη οργανώνουν τακτικές ημερίδες, με τίτλο «Εφαρμοσμένοι ελληνογαλλικοί διάλογοι». Το βιβλίο του-Ατλας «Η μάχη των χαρτών» κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση, ως πολύτιμο βοήθημα στα ελληνικά πανεπιστήμια.
«Πρώτα το πλαίσιο και μετά οι χάρτες»
Κοινό στοιχείο ανάμεσα στους Ελληνες και τους Παλαιστίνιους είναι η έλλειψη γεωγραφικής παιδείας. Και οι δύο λαοί αρεσκόμαστε στις ιδεολογικές γενικότητες και στους περίπλοκους νομικισμούς. Στο βιβλίο Γεωχωρικά Διακυβεύματα, ο Ευάγγελος Λιβιεράτος παρουσιάζει ανάγλυφα τις ελληνικές αδυναμίες ως προς τη Γεωγραφία και τη Χαρτογραφία. Η παλαιστινιακή εμπειρία πρέπει, επομένως, να μας προβληματίσει, ενόψει διαπραγματεύσεων με την Τουρκία. Εχει δοθεί εντολή στους ομολόγους υπουργούς Εξωτερικών η διαπραγμάτευση να διεξαχθεί σε δύο φάσεις: «πρώτα το πλαίσιο και μετά (sic) οι χάρτες». Ακριβώς όπως σκέφτονταν και ενεργούσαν οι παλαιστίνιοι ηγέτες.
Βεβαίως, η Ελλάδα είναι ένα οργανωμένο κράτος με σοβαρές τεχνικές υποδομές. Δεν συγκρίνεται με το παλαιστινιακό κίνημα της περιόδου 1995-2000, το οποίο δεν διέθετε χαρτογραφικές υπηρεσίες. Ο εξαιρετικός Ατλας των ελληνοτουρκικών σχέσεων, τον οποίο έχουν εκπονήσει ο Αγγελος Συρίγος και ο Θάνος Ντόκος, συγκεντρώνει, χαρτογραφεί και σχολιάζει τα γεωγραφικά στοιχεία της ελληνοτουρκικής διένεξης. Στηρίζεται σε πληροφορίες από ικανές αρμόδιες υπηρεσίες. Μετά την έκδοση αυτού του Ατλαντα, το υπουργείο Εξωτερικών παρουσίασε μια σειρά από ανάλογους χάρτες οι οποίοι διανεμήθηκαν ευρύτατα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Οι πρωτοβουλίες αυτές, ασφαλώς πολύ χρήσιμες, δεν επαρκούν για να καλύψουν το βαθύτερο έλλειμμα. Η κινητοποίηση της Γεωγραφίας για πολιτικούς σκοπούς, δηλαδή η Γεωπολιτική, απαιτεί μια ολοκληρωμένη και συνθετική προσέγγιση. Πρέπει οι πολιτικοί οι οποίοι λαμβάνουν τις αποφάσεις να έχουν γεωγραφική θεώρηση. Επίσης, πρέπει να υποστηρίζονται από μια κοινή γνώμη η οποία να κατανοεί τα γεωγραφικά διακυβεύματα. Επομένως, οι τεχνικές πλευρές και οι μεμονωμένοι πεφωτισμένοι ειδικοί δεν αρκούν. Η στρατηγική πρέπει να εδράζεται σε ουσιαστική γεωγραφική παιδεία.
Στην Ελλάδα, εντούτοις, η γεωγραφική παιδεία έχει υποβαθμιστεί ήδη από τον 19ο αιώνα, για λόγους σχετικούς με τα βαλκανικά προβλήματα. Κυριάρχησε ο ιστορικός λόγος, ο οποίος επεδίωξε να αμβλύνει τις γεωγραφικές αντιφάσεις της εθνικής οικοδόμησης. Βεβαίως, κατά την περίοδο των Βαλκανικών και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου η ελληνική ηγεσία ανέπτυξε ισχυρή γεωπολιτική αντίληψη. Ομως, κατά τον Ψυχρό Πόλεμο η γεωγραφική παιδεία εγκαταλείφθηκε πλήρως, καθώς «άλλοι σκέφτονταν για εμάς». Η στροφή της Ελλάδας προς τα ευρωπαϊκά ζητήματα, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης, ενίσχυσε τις νομικές και τις οικονομικές προσεγγίσεις εις βάρος της Γεωπολιτικής. Η στροφή αυτή αντανακλάται στις διαδοχικές ηγεσίες του υπουργείου Εξωτερικών, κατά κανόνα προερχόμενες από τη νομική επιστήμη. Στο υπουργείο Εξωτερικών δεν υπάρχει χαρτογραφική και γεωγραφική υπηρεσία στο πρότυπο, επί παραδείγματι, του Office of the Geographer and Global Issues στο Αμερικανικό State Department.
Επομένως, συναντούμε στην Ελλάδα δυσκολίες ανάλογες με τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι Παλαιστίνιοι. Η πολιτική μας ηγεσία δεν διαθέτει ή δεν προσδίδει τη δέουσα σημασία σε γεωγραφικούς συμβούλους· αρκείται, ίσως και καθ’ υπερβολήν, στους νομικούς και, έτι πλέον, στους οικονομολόγους. Ενδεχομένως δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτή η μεγάλη διεθνής στροφή από τον Οικονομισμό στη Γεωπολιτική.
Τα βλέμματα στη χώρα μας
Ενα παράδειγμα της γεωγραφικής αβελτηρίας αφορά τις γεωγραφικές αναπαραστάσεις. Οταν θα έλθει η ώρα της διαπραγμάτευσης, η διεθνής κοινότητα θα έχει στραμμένα τα βλέμματα στη χώρα μας. Θα κρίνει τις τοποθετήσεις μας, έχοντας ως κριτήριο το πώς έχει προσλάβει τον χώρο του Αιγαίου· και θα ασκήσει τις σχετικές πιέσεις. Αποσκοπώντας στην αναδιαμόρφωση της διεθνούς κοινής αντίληψης, η τουρκική πλευρά, αργά και σταθερά, έχει προωθήσει την εικόνα μιας υποτιθέμενης γεωγραφικής αδικίας: πώς είναι δυνατόν μία θάλασσα ανάμεσα σε δύο εδαφικά σύνολα να ελέγχεται μόνον από το ένα; Η χώρα μας θεωρεί ότι μας εξασφαλίζει το διεθνές δίκαιο και υποτιμά αυτή την κρίσιμη γεωγραφική διαμάχη. Παρακολουθούμε στον διεθνή Τύπο χάρτες οι οποίοι παρουσιάζουν τη «Γαλάζια Πατρίδα», δηλαδή ένα διχοτομημένο Αιγαίο, χωρίς καμία προσπάθεια να εκπονήσουμε και να προωθήσουμε χάρτες με μιαν εναλλακτική αναπαράσταση. Υπάρχει ο κίνδυνος κατά τη διαπραγμάτευση να αδυνατούμε να πείσουμε ότι το νόμιμο είναι και δίκαιο. Χωρίς τα διδάγματα και την κινητοποίηση της Γεωγραφίας, πολλές από τις βεβαιότητές μας θα αμφισβητηθούν εν τοις πράγμασι, όπως έγινε με το Μακεδονικό.
Η Τουρκία, πίσω από τη συζήτηση «για το πλαίσιο», αναμφιβόλως κρύβει ένα γεωγραφικό οπλοστάσιο «για τους χάρτες», το οποίο θα ανακαλύψουμε με αναπότρεπτη καθυστέρηση. Το τουρκικό οπλοστάσιο θα συνδεθεί με τη «δημόσια διπλωματία» για τη «Γαλάζια Πατρίδα»· θα συγκροτήσει μιαν ολοκληρωμένη γεωγραφική επιχειρηματολογία, στην οποία θα προτάξουμε τη νομική μας υπεροπλία. Ομως, στο διεθνές ακροατήριο, το διεθνές δίκαιο υποχωρεί σταθερά έναντι της γεωπολιτικής πραγματικότητας.
Πηγή: tanea.gr
