Οταν οι οπαδοί του επανεκλεγέντος Προέδρου Τραμπ εισέβαλαν στο Καπιτώλιο στις αρχές του 2021, ακούστηκε πολύ ο τίτλος του μυθιστορήματος «Δεν γίνονται αυτά εδώ» (1935), του Σίνκλερ Λιούις, του πρώτου αμερικανού νομπελίστα λογοτεχνίας. Στο βιβλίο αυτό (μτφ. Νίκου Μάντη, εκδ. Καστανιώτη, 2016) που είναι γραμμένο κατά τη διάρκεια της ανόδου του φασισμού και του ναζισμού παρουσιάζεται η ιστορία ενός λαϊκιστή δημαγωγού που γίνεται Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών και οδηγεί τη χώρα του προς τον αυταρχισμό.
Αντίστοιχα, όταν το καλοκαίρι του 2022, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ ανέτρεψε την απόφαση που είχε λάβει το 1973 στην εμβληματική υπόθεση Roe vs Wade, εγκαταλείποντας ουσιαστικά το καθήκον του να προστατεύει ομοσπονδιακά το δικαίωμα στην άμβλωση, ακούστηκε πολύ ο τίτλος του μυθιστορήματος «Η ιστορία της θεραπαινίδας» της Μάργκαρετ Ατγουντ (μτφ. Αύγουστου Κορτώ, εκδ. Ψυχογιός, 2018). Στο δυστοπικό αυτό μυθιστόρημα της Ατγουντ περιγράφεται μια θεοκρατική χώρα όπου τα δικαιώματα των γυναικών καταργούνται. Οι γυναίκες ανήκουν στο κράτος και αντιμετωπίζονται σαν αναπαραγωγικές μηχανές.
Πώς γίνεται και ανατρέχουμε πάντα στη λογοτεχνία – ή στην τέχνη, γενικότερα – όταν πρέπει να αντιμετωπίσουμε τον αφόρητο ρεαλισμό της πραγματικότητας; Καταγράφουν καλύτερα τους κραδασμούς της οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες; Αυτό αναρωτιόμουν όταν είδα κείμενα στον Τύπο εντός και εκτός Ελλάδας να αντιπαραβάλλουν το «Δεν γίνονται αυτά εδώ» ή το «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» του Φίλιπ Ροθ (μτφ. Ηλία Μαγκλίνη, εκδ. Πόλις, 2004) με το γεγονός της επανεκλογής του Ντόναλντ Τραμπ στο ανώτατο πολιτειακό αξίωμα των ΗΠΑ.
Πολλά λογοτεχνικά έργα έχουν συχνά χαρακτηριστεί προφητικά, ιδιαίτερα όταν δυστοπικές αφηγήσεις φαίνεται να «προβλέπουν» πολιτικά γεγονότα και κοινωνικές κρίσεις. Από τον Οργουελ, τον Αλντους Χάξλεϊ και τη Μάργκαρετ Ατγουντ μέχρι τον Φίλιπ Ροθ, έργα που γράφτηκαν δεκαετίες πριν ξαναγίνονται τρόπον τινά επίκαιρα, εν μέσω γεγονότων της επικαιρότητας που μας τρομάζουν αλλά και συζητήσεων για τον αυταρχισμό, τα δικαιώματα και την ανισότητα. Κάθε φορά που οι πολιτικές εξελίξεις μοιάζουν ζοφερές, πολλοί στρέφονται σε αυτές τις ιστορίες αναζητώντας νόημα και ερμηνείες. Ακόμη και όταν ξέρουμε ότι δεν μπορείς «να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι», ακόμη και όταν αναγνωρίζουμε ότι η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται.
Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες αναλογίες ανάμεσα στο χθες και το σήμερα που μας οδηγούν σε νέες αναγνώσεις ή επαναγνώσεις της. Η σύνδεση με το σήμερα, για παράδειγμα, που εντοπίζει κανείς στο δυστοπικό «Δεν γίνονται αυτά εδώ», όπου ο Μπερζέλιους Γουίντριπ, ένας λαϊκιστής δημαγωγός που καταφέρνει να εκλεγεί Πρόεδρος των ΗΠΑ και εγκαθιδρύει ένα αυταρχικό καθεστώς, εξαλείφει πολιτικές ελευθερίες, φυλακίζει τους αντιφρονούντες και χρησιμοποιεί τη βία για να διατηρήσει την εξουσία του. Ή στη «Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής», όπου ο Ροθ αναπτύσσει το υποθετικό σενάριο, αντί για τον Ρούζβελτ, να εκλεγεί Πρόεδρος των ΗΠΑ ο αντισημίτης φιλοναζί ήρωας της αεροπορίας Τσαρλς Λίντεμπεργκ. Τι θα γινόταν αν την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν Πρόεδρος αυτός εκτελώντας εντολές του Βερολίνου. Μήπως είναι αυθαίρετη η αντιπαραβολή του «1984» του Οργουελ που γράφτηκε για τον σταλινισμό και τον ολοκληρωτισμό με τη σύνθετη σύγχρονη πραγματικότητα των κοινωνικών δικτύων, των big data και του Διαδικτύου;
Μπορεί η λογοτεχνία να είναι πραγματικά προφητική ή να αξιοποιηθεί για να ερμηνεύσουμε το σήμερα; Μπορεί να προβλέψει το μέλλον ή απλώς ανοίγει ένα παράθυρο ώστε να αντικρίσουμε τους ίδιους διαχρονικούς συλλογικούς μας φόβους;
Τα καλά μυθιστορήματα δεν λειτουργούν ποτέ ως κρυστάλλινες σφαίρες για προβλέψεις, ούτε οι καλοί συγγραφείς έχουν την έκτη αίσθηση και είναι διορατικοί. Φωτίζουν πιθανώς με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την εποχή με την οποία καταπιάνονται και, συχνά, τις αδυναμίες που είναι έμφυτες στις κοινωνίες μας. Το γεγονός ότι μπορούμε να βρούμε παραλληλισμούς δεν οφείλεται σε κάποια διορατικότητα του συγγραφέα, αλλά σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα της ανθρώπινης ψυχολογίας και των αδιεξόδων της αντιπροσώπευσης. Ως κοινωνίες έχουμε έναν περίεργο τρόπο να ξαναβρισκόμαστε στα ίδια σκοτεινά μονοπάτια που βρεθήκαμε και στο παρελθόν. Ο φασισμός, ο λαϊκισμός, η καταπίεση των μειονοτήτων, η τεχνολογική χειραγώγηση – όλα αυτά είναι θέματα που δεν εξαφανίζονται ή τουλάχιστον δεν έχουμε καταφέρει να τα λύσουμε. Οσο κι αν μας αρέσει να μιλάμε για «προφητικά» βιβλία, η πραγματικότητα έχει πάντα πολύ διαφορετικές, συχνά χαοτικές διαστάσεις. Συχνά βέβαια μπορεί να υπαινιχθεί αυτό που μια συμβατική ανάλυση των τεκταινομένων δειλιάζει να πει. Αλλά μέχρι εκεί. Αλλωστε οι συγγραφείς δεν κοιτάνε να αποτυπώσουν την πραγματικότητα, ούτε να την ερμηνεύσουν. Σμιλεύουν χαρακτήρες, πλοκή και αφήγηση ώστε να υπηρετήσουν την ιστορία τους, αυτό που θέλουν να πουν. Κόβουν και ράβουν ώστε να βγει νόημα, ακόμα και στα δυστοπικά μυθιστορήματα. Δεν θα επιχειρούσαν να αποτυπώσουν μια πραγματικότητα. Θα ήταν καταστροφικό για τη λογοτεχνία. Γιατί η πραγματικότητα τις περισσότερες φορές δεν βγάζει κανένα νόημα.
Πηγή: tanea.gr
