Πρόοδος, αυτός ο μύθος

Δεν λέμε κάτι το αιρετικό. Υπήρχε μια εποχή κατά την οποία κυριαρχούσε η έννοια του κυκλικού χρόνου. Οπως αναφέρει ο ρουμάνος ιστορικός Μιρτσέα Ελιάντε (1907-1986) στο βιβλίο του «Ο μύθος της αιώνιας επιστροφής», στην αρχαϊκή σκέψη τα γεγονότα της ζωής ήταν απλώς επαναλήψεις άλλων γεγονότων που είχαν συμβεί σε μια μυθική εποχή, εξού και ο ιερός χαρακτήρας δραστηριοτήτων όπως το κυνήγι, το ψάρεμα, το σεξ και η λατρεία των προγόνων. Η αίσθηση αυτή της κυκλικότητας παρέμεινε και αφού ο χριστιανισμός έβαλε μια αρχή κι ένα τέλος στην ιστορία, με τη Δημιουργία και την Ημέρα της Κρίσης.

Η έννοια του γραμμικού χρόνου ήρθε με τη νεωτερικότητα, προϊόν του Διαφωτισμού. «Η ιδέα της προόδου δημιούργησε τον σύγχρονο κόσμο», λέει στην El País ο σουηδός συγγραφέας και σκηνοθέτης Γιόχαν Νόρμπεργκ («Πρόοδος. Δέκα λόγοι να ανυπομονούμε για το μέλλον», εκδ. Παπαδόπουλος). Τα παραδείγματα είναι πολλά: μείωση της παγκόσμιας φτώχειας, αύξηση του προσδόκιμου ζωής, μείωση της παιδικής θνησιμότητας. Και τίποτα απ’ αυτά δεν θα είχε συμβεί αν οι άνθρωποι δεν πίστευαν ότι οι προσπάθειές τους θα έφερναν αποτελέσματα.

Αν θέλουμε η ανθρώπινη πρόοδος να συνεχιστεί, χρειαζόμαστε μια κουλτούρα της ελπίδας, λέει ο Νόρμπεργκ, που ανήκει στο κίνημα των «νέων αισιόδοξων» μαζί με τον καναδοαμερικανό ψυχολόγο Στίβεν Πίνκερ. Αλλοι διανοητές όμως θεωρούν ότι τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα και ότι η πρόοδος συνδέθηκε με τον δυτικό καπιταλιστικό πολιτισμό, ενώ άλλοι πολιτισμοί αντιμετωπίστηκαν ως καθυστερημένοι. «Η επέκταση της Δύσης παρουσιάστηκε από τον μύθο της νεωτερικότητας ως μια ευεργετική αποστολή, στην πραγματικότητα όμως σχετίζεται με μεγάλες ακρότητες», τονίζει στην ίδια εφημερίδα ο γερμανός ιστορικός Φάμπιαν Σάιντλερ («Θάνατος ενός τραπεζίτη», εκδ. Φυλάτος), ο οποίος διατρέχει 5.000 χρόνια ιστορίας για να εξηγήσει πώς ο πολιτισμός έφτασε στο χείλος της καταστροφής λόγω της εξάρτησής του από τη στρατιωτικοποίηση, την επέκταση του κεφαλαίου και τον ιδεολογικό έλεγχο.

Σήμερα υπάρχουν δύο εκδοχές της προόδου. Η μία υπόσχεται αδιάκοπη ανάπτυξη και η άλλη μια καλύτερη ζωή. Οι εκδοχές αυτές είναι αντιφατικές μεταξύ τους: κάθε οικονομική μεγέθυνση μοιάζει να προϋποθέτει την επιδείνωση των οικολογικών συνθηκών. «Τα θεμέλια της σύγχρονης ελευθερίας ήταν το πετρέλαιο και τα ορυκτά καύσιμα», υπογραμμίζει η ισπανίδα φιλόσοφος Κλάρα Ράμας («Ο χαμένος χρόνος»). «Ομως σήμερα τίθεται το ερώτημα κατά πόσον αυτή η ιδέα της ελευθερίας είναι συμβατή με τα όρια της Γης. Την ίδια στιγμή, οι hipertech εκατομμυριούχοι ακολουθούν τη δική τους ιδέα της προόδου, την εγκατάλειψη δηλαδή του πλανήτη και την υπέρβαση των ορίων του ανθρωπίνου είδους μέσω του διανθρωπισμού».

H μεγαλύτερη πρόκληση που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι η κατάργηση της ιδέας του μέλλοντος, τονίζει η Ράμας, σύμφωνα με την οποία η μόνη έννοια της προόδου που μπορεί να διασωθεί είναι να φανταζόμαστε τα μέλλοντα που κατέστησαν αδύνατα, που υπήρξαν ως αποτυχημένες απόπειρες και ενταφιάστηκαν στον κυρίαρχο καπιταλισμό. «Το ενδιαφέρον δεν είναι να επαναλάβουμε το παρελθόν, κάτι που άλλωστε είναι αδύνατον δεδομένων των συνθηκών στις οποίες βρισκόμαστε, αλλά να δούμε ως πρόγραμμα για το μέλλον αυτό που δεν μπόρεσε να γίνει».

«Αυτό που μένει από την ιδέα της προόδου είναι στενά συνδεδεμένο με την τεχνολογία, με ανησυχεί όμως τι είδος ατόμων δημιουργεί μια κοινωνία που δεν μπορεί να δει το μέλλον της», υπογραμμίζει από την πλευρά του ο ισπανός κοινωνιολόγος Αλμπέρτο Ρίμπες («Φως, τρόμος, ελπίδα. Η ιδέα της προόδου, 1800-1968»).Από τις συζητήσεις που κάνει με τους φοιτητές του στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, συνειδητοποιεί ότι κάθε χρόνο μειώνεται ο αριθμός αυτών που πιστεύουν στην πρόοδο, ενώ αυξάνονται αντιστοίχως εκείνοι που θεωρούν ότι δεν μπορεί να υπάρξει καλύτερο μέλλον. «Με ανησυχεί πολύ η εγκατάλειψη κάθε συλλογικού εγχειρήματος», σημειώνει. «Κάποτε θέλαμε να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο, και θα τον φτιάχναμε όλοι μαζί. Τώρα ζούμε σε ένα διαρκές παρόν, απομονωμένοι, χωρίς τη δυνατότητα συλλογικής δράσης. Θα ήταν καλύτερα να μπορούμε να μιλάμε για το μέλλον. Οχι για μια αυτόματη πρόοδο, όπως σκέπτονταν στον 19ο αιώνα, αλλά για την πραγματοποίηση ενός συναρπαστικού σχεδίου».

Πηγή: tanea.gr