Τα τελευταία είκοσι χρόνια η δημόσια υγεία δοκιμάζεται από μεγάλες κρίσεις όπως η πανδημία COVID-19 και η κλιματική αλλαγή. Οι κρίσεις αναδεικνύουν, σύμφωνα και με πρόσφατες δηλώσεις του γενικού διευθυντή του ΠΟΥ Τέντρος Γκεμπρεγέσους, τόσο τις δυνατότητες προσαρμογής των συστημάτων υγείας όσο και τις αδυναμίες τους.
Κρίση και πρόκληση, η πανδημία
Η πανδημία της COVID-19 αποτέλεσε τη μεγαλύτερη υγειονομική κρίση της εποχής μας. Πριν από την πανδημία τονιζόταν συνεχώς η ανάγκη ετοιμότητας και υπήρχε ειδικός σχεδιασμός για έναν άλλον αναπνευστικό ιό, αυτόν της γρίπης των πτηνών. Η μέτριας βαρύτητας πανδημία γρίπης του 2009-2010 αναφέρθηκε από πολλούς ως μη σημαντική. Στις περισσότερες χώρες δεν ανέδειξε τις αδυναμίες του συστήματος ετοιμότητας για μια επόμενη σημαντική απειλή. Η απόκριση σε μια πανδημία, ανεξαρτήτως βαρύτητας, είναι δυναμική, απαιτεί συνεχή προσαρμογή, είναι μια κατάσταση που θυμίζει «κινούμενη άμμο». Έτσι χάθηκε μια σημαντική ευκαιρία από το 2009-2010 έως και το 2020 και η πανδημία COVID-19 αντί να αναδείξει την αποτελεσματικότητα της συνεχούς ετοιμότητας των συστημάτων υγείας, ανέδειξε περισσότερο τις διαχρονικές αδυναμίες τους.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 έγινε ιδιαίτερα αντιληπτό πως:
■ Η δημόσια υγεία είναι εθνικό, αλλά και παγκόσμιο ζήτημα. Οι πανδημίες δεν γνωρίζουν σύνορα. Ο παγκόσμιος συντονισμός είναι κρίσιμος για την πρόληψη και την αντιμετώπιση υγειονομικών κρίσεων, αλλά ιδιαίτερα στις αρχικές φάσεις απόκρισης οι χώρες είναι σχετικά μόνες. Στην αρχή της πανδημίας αντιμετωπίσαμε διαφορετικές τοποθετήσεις από αρκετές χώρες, με άλλες να τονίζουν τη σημασία των μέτρων, άλλες να υποβαθμίζουν την απειλή και άλλες να αποδεικνύονται εντελώς ανέτοιμες να αντιδράσουν σε μια καταιγίδα σοβαρών λοιμώξεων. Γρήγορα έγινε αντιληπτό πως η υγειονομική ετοιμότητα δεν μπορεί να είναι προαιρετική, αλλά αποτελεί απαραίτητο συστατικό της λειτουργίας του κράτους.
■ Ο κόσμος γρήγορα συνειδητοποίησε τη σημασία της πρόληψης, της ατομικής ευθύνης και των δημόσιων μέτρων υγείας ιδιαίτερα στην αρχική φάση της πανδημίας, όπου στην πατρίδα μας καθοριστικό ρόλο έπαιξε η ενότητα που όλοι δείξαμε. Σταδιακά όμως επήλθαν κόπωση και μείωση της κοινωνικής συνοχής και της εμπιστοσύνης στην επιστήμη. Στις χώρες του εξωτερικού με τους υψηλότερους αριθμούς θανάτων όπως η Βραζιλία και οι ΗΠΑ, όπου υπήρξε πολιτική συνεπικουρία στην αμφισβήτηση της επιστήμης, παρατηρήθηκε ένας τραγικός αντίκτυπος σε θανάτους στον γενικό πληθυσμό.
■ Η ανάγκη για μόνιμες και ισχυρές υποδομές υγείας είναι κρίσιμο ζήτημα στο οποίο η σημαντικότερη παράμετρος, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ, είναι η ενίσχυση σε εκπαιδευμένο υγειονομικό προσωπικό.
■ Οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες οδηγούν σε πληθυσμούς με αυξημένη ευαλωτότητα σε επείγουσες καταστάσεις δημόσιας υγείας. Οι πληθυσμοί αυτοί πλήττονται δυσανάλογα ακόμη και σε χώρες με γενικά υψηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, όπως αποδείχθηκε σε πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ. Οι χώρες της Αφρικής πήραν τελευταίες το εμβόλιο.
■ Η ταχεία χρήση της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογίας για την ανάπτυξη, μεταξύ άλλων, διαγνωστικών δοκιμασιών και φαρμακευτικών αντιμέτρων όπως τα αντι-ιικά και τα εμβόλια είναι καθοριστική. Η επιτήρηση με νέες μοριακές διαγνωστικές τεχνικές αλλά και η ανάπτυξη αποτελεσματικών αντι-ιικών φαρμάκων και ενός αποτελεσματικού εμβολίου messenger RNA (πρόσφατη απονομή του βραβείου Νομπέλ στους Κάταλιν Κάρικο και Ντρου Γουάισμαν το 2023) ήταν καταλυτική στην προστασία εκατομμυρίων ζωών.
■ Η αυξημένη χρήση τεχνολογιών ψηφιακής υγείας θα αποτελέσει τη νέα πραγματικότητα για τα συστήματα υγείας: ο ηλεκτρονικός φάκελος, η ηλεκτρονική συνταγογράφηση, η Τηλεϊατρική εισέρχονται δυναμικά στην καθημερινότητα των συστημάτων υγείας. Η ανάλυση βάσεων μεγα-δεδομένων με ένα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο προστασίας βοήθησε στην καλύτερη εικόνα της εξέλιξης της πανδημίας, αλλά και στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των εμβολίων και των αντι-ιικών. Τα ελληνικά δεδομένα δημοσιεύτηκαν σε μεγάλα περιοδικά του εξωτερικού και απέδειξαν πέραν πάσης αμφιβολίας την ωφέλεια των παρεμβάσεων με φάρμακα και εμβόλια στον πληθυσμό της χώρας μας.
■ Υπάρχει άμεση ανάγκη μηχανισμού ταχείας απόκρισης σε ψευδείς ειδήσεις.
Η παραπληροφόρηση γύρω από τα εμβόλια, τις θεραπείες και τα μέτρα προστασίας οδήγησε σταδιακά σε αυξημένη δυσπιστία στους επιστήμονες και ενίσχυση θεωριών συνωμοσίας. Τα κοινωνικά δίκτυα και οι πλατφόρμες επικοινωνίας κατέστησαν την παραπληροφόρηση ταχύτερη και ευρύτερη από ποτέ. Ψευδο-επιστημονικός λόγος χρησιμοποιήθηκε ακόμη και από μέλη της ιατρικής κοινότητας, στα οποία δόθηκε και ισχυρό βήμα επικοινωνίας για λόγους που οφείλουμε να συζητήσουμε. Η διαφάνεια, η απλή γλώσσα με τη βοήθεια των κοινωνικών επιστημών, η εκπαίδευση των μέσων ενημέρωσης αλλά και του λαού, καθώς και η λειτουργία ειδικής ομάδας αντίκρουσης είναι κρίσιμες για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη στην αντιμετώπιση της διάδοσης ψευδών πληροφοριών μέσω της επιβολής ελέγχων. Πολύ φοβάμαι πως στο μέλλον η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης για συστηματική παραπληροφόρηση θα επεκταθεί και σε άλλα ζητήματα υγείας αν δεν τεθούν γρήγορα αποτελεσματικοί κανόνες προστασίας. Πρόσφατα αντιμετωπίζω χρησιμοποίηση της εικόνας και της φωνής μου με τεχνητά μέσα (deepfake) για τη συστηματική διαφήμιση και διακίνηση ψευδών φαρμακευτικών προϊόντων από απατεώνες του Διαδικτύου που χρησιμοποιούν πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Η παρέμβαση της Πολιτείας είναι απαραίτητη και όλοι μαζί οι επιστήμονες και οι πολίτες πρέπει να συνεργαστούμε για την προστασία της αλήθειας.
Η απειλή της κλιματικής κρίσης
Η κλιματική αλλαγή δεν είναι απλώς ένα περιβαλλοντικό ζήτημα – είναι μια υγειονομική κρίση σε εξέλιξη. Μεταξύ άλλων, η άνοδος της θερμοκρασίας, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η ασφάλεια του νερού και των τροφίμων, η διασπορά μικροβίων και τα ακραία καιρικά φαινόμενα έχουν άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία.
Κύριοι σταθμοί της κατανόησης της συνεχούς αυτής κρίσης αποτελούν οι κατωτέρω παρατηρήσεις:
■ Η συνειδητοποίηση της σχέσης περιβάλλοντος και υγείας έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Η αύξηση της θερμοκρασίας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι καύσωνες, οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες, απειλούν όλο το οικοσύστημα της ενιαίας υγείας των ανθρώπων και των ζώων. Από τα μικροσωματίδια, την ενεργοποίηση καρκινογένεσης και τη μεταφορά ανθεκτικών μικροβίων με τις καταιγίδες άμμου μέχρι την αποψίλωση των δασών και την αλλαγή των οικοσυστημάτων που αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης νέων παθογόνων, το περιβάλλον επηρεάζει την υγεία όλου του πληθυσμού. Νοσήματα όπως ο Δάγκειος, η ελονοσία και ο ιός του Δυτικού Νείλου επεκτείνονται σε νέες περιοχές και παλαιοπαθογόνα αναδεικνύονται με την τήξη των πάγων στη Σιβηρία. Οι άνθρωποι που ζουν σε περιβάλλοντα κοινωνικοοικονομικής ανισότητας καθώς και οι πιο ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (ηλικιωμένοι, παιδιά, ασθενείς με συννοσηρότητες) πλήττονται δυσανάλογα, σύμφωνα και με το παράδειγμα της πανδημίας. Οι επιπτώσεις αποτελούν πλέον πεδίο εντατικής έρευνας για την καλύτερη επιτήρηση, την πρόληψη και την αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής.
■ Ο χρόνος μας για τις αντίστοιχες προληπτικές δράσεις περιορίζεται. Παρά τις προειδοποιήσεις, η κλιματική αλλαγή επιδεινώνεται ταχύτερα απ’ ό,τι προσαρμόζονται τα συστήματα υγείας και οι αντίστοιχες πολιτικές πρόληψης. Στην πρόσφατη συνδιάσκεψη για το κλίμα στο Μπακού τον Νοέμβριο του 2024, η πορεία έμοιαζε μη αναστρέψιμη. Το 2023-2024 ο στόχος του περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας σε επίπεδα κάτω του 1,5 βαθμού Κελσίου σε σχέση με τα επίπεδα της προβιομηχανικής περιόδου δεν επιτυγχάνεται. Η προσαρμογή πολιτικών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο υλοποιείται, αλλά όχι απ’ όλους. Πρόσφατα γίνεται ιδιαίτερη συζήτηση για άρση προστατευτικών για το περιβάλλον πολιτικών από κάποια κράτη. Οι πρωταγωνιστές σε αυτή την αρνητική πορεία παραμένουν σημαντικές χώρες με ισχυρή βιομηχανία. Ευχόμαστε να μην υπάρξει οπισθοδρόμηση η οποία θα οδηγήσει σε περαιτέρω κλιματική επιβάρυνση. Υπάρχει ανάγκη για συνεχή εγρήγορση και χρήση της τεχνολογίας. Η επένδυση σε άλλες μορφές ενέργειας, η επίτευξη -έστω και μερικώς- των στόχων μείωσης των αερίων θερμοκηπίου και του περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας θα σώσουν ανθρώπινες ζωές. Διατομεακές επιτροπές από επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων οφείλουν να συμβουλεύουν για στρατηγικές που αφορούν την κλιματική αλλαγή στο πλαίσιο της ενιαίας υγείας με στόχο τη βελτίωση της δημόσιας υγείας.
Το μέλλον
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως θα συνεχίζουμε να αντιμετωπίζουμε απειλές. Τα δεδομένα των πιθανοτήτων με βεβαιότητα αναφέρουν πως θα απειληθούμε από τουλάχιστον μία ακόμη πανδημία τις επόμενες 4-5 δεκαετίες. Ελπίζω όχι συντομότερα, αν και η εξέλιξη της ΑΗ5Ν1 στα βοοειδή και τα υπόλοιπα θηλαστικά με ανησυχεί. Θεωρώ πως εμπειρία υπάρχει, αλλά όχι πλήρης ετοιμότητα. Για την προστασία όλων μας δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε δράσεις όπως:
■ Η περαιτέρω θωράκιση των συστημάτων υγείας που πρέπει να είναι ισχυρά, ευέλικτα, καλά στελεχωμένα και χρηματοδοτούμενα.
■ Η επιστημονική συνεργασία χωρίς σύνορα που περιλαμβάνει τον χειρισμό δεδομένων με απόλυτη διαφάνεια και την ανάγκη για συνεχή εκτίμηση κινδύνου, με ανοιχτά πάντα τα διεθνή κανάλια επικοινωνίας.
■ Η ανάπτυξη περιβαλλοντικών πολιτικών με γνώμονα την ενιαία υγεία.
■ Η επένδυση στην εκπαίδευση και την πρόληψη, η οποία είναι καθοριστική για την επιτυχία κάθε μέτρου δημόσιας υγείας και είναι πάντα οικονομικά αποδοτικότερη από την αντιμετώπιση κρίσεων.
■ Η επένδυση στην ψηφιακή υγεία, στην έρευνα και την καινοτομία με νέες τεχνολογίες ενσωματωμένες στις δράσεις δημόσιας υγείας, με συνοδοιπόρο ένα ισχυρό θεσμικό κανονιστικό πλαίσιο.
Η δημόσια υγεία είναι ο καθρέφτης των κοινωνιών μας. Η πανδημία και η κλιματική αλλαγή μάς δείχνουν τις αδυναμίες, αλλά και τη δύναμή μας να προσαρμοζόμαστε. Αν θέλουμε ένα βιώσιμο μέλλον, η επένδυση στη δημόσια υγεία πρέπει να αποτελεί συνεχή προτεραιότητα – όχι μόνο σε περιόδους κρίσης, αλλά πάντοτε.
Ειδήσεις σήμερα
Νευροεκφυλιστικά νοσήματα: Mια πολλά υποσχόμενη θεραπευτική προσέγγιση – Ο ρόλος των βλαστοκυττάρων
Νόσος Πάρκινσον: Αποζημίωση για σωτήρια θεραπεία διεκδικούν οι ασθενείς
Σπάνια νοσήματα – Στρογγυλό τραπέζι ygeiamou: 4 κινήσεις για τη σωστή φροντίδα των ασθενών – Δείτε βίντεο
Πηγή: ygeiamou.gr
